Professionele tegenspraak en leiderschap. Wat is dit nu precies? Uit de tekst in de CAO Gemeenten blijkt dat het een thema is dat bij alle lagen van de gemeentelijke organisatie speelt en waar je op verschillende manieren in de organisatie mee aan de slag kunt. Het is dus niet een onderwerp dat uitsluitend betrekking heeft op management en/of het bestuur. Integendeel, of je nu in de uitvoering of in het beleid werkt, je werkt aan een beter Nederland. En daar is professionele tegenspraak en leiderschap bij nodig.
Gemeenteambtenaren werken immers in de bestuurlijke en politieke omgeving van een gemeentelijke organisatie. Dit is een complexe omgeving, waar mensen met allerlei belangen, opvattingen en werkstijlen rondlopen. Hier werken ambtenaren aan het formuleren en implementeren van beleid voor Nederland. Daarom moeten ambtenaren ambtelijk vakmanschap aan de dag leggen om resultaten te boeken. Kritische geluiden en relevante signalen over alles wat invloed heeft op de beleids- en besluitvorming van wie dan ook moeten hun weg naar de politieke/ambtelijke top kunnen vinden.
Deze kritische geluiden komen zowel uit de samenleving als van de interne organisatie en moeten intern worden gedeeld en gehoord. Dit helpt gemeenten bij het maken en uitvoeren van voor de burger beter beleid. Ook moet er van boven naar beneden worden gecommuniceerd waarom en wat er gebeurt. De overwegingen en afwegingen moeten duidelijk zijn.
Gemeentelijke context
Professionele tegenspraak is belangrijk omdat ambtenaren in een gemeentelijke context werken aan een beter Nederland. Dat is iets anders dan ambtelijk activisme, een veilige werkomgeving of het uiten van individuele meningen ten aanzien van het politieke beleid van de gemeente. Bij professionele tegenspraak is het doel niet dat een individu zijn of haar mening kan uiten, maar om een bijdrage te leveren aan het formuleren en uitvoeren van beleid dat voor de inwoner beter is.
Vijf verschillende onderzoeken
Wat hebben ambtenaren nodig om professioneel tegenspraak te kunnen leveren? Wat voor omgeving en wat voor soort leiders hebben ze daarvoor nodig? In dit artikel bespreken we vijf onderzoeken over dit onderwerp om te laten zien dat je - afhankelijk van jouw eigen visie - op verschillende manieren met professionele tegenspraak aan de gang kunt. Daarom laten we verschillende visies zien, zodat gemeenten daar zelf een afgewogen keuze in kunnen maken. Deze vijf onderzoeken laten daarnaast zien dat professionele tegenspraak (in verschillende termen) & leiderschap niet zonder elkaar kunnen. Daarmee illustreren ze ook goed de breedte van dit actuele onderwerp.
Morele vragen, I&O Research (2022)
I&O Research beantwoordde in 2022 in het onderzoek Morele Vragen de vraag welke morele vragen en twijfels er bij rijksambtenaren leven. Het onderzoek probeert hiermee om invulling te geven aan het rijksbrede programma ‘Dialoog & Ethiek’, waarin rijksambtenaren worden getraind om met elkaar de dialoog (over hun werk) aan te gaan. Uit het onderzoek blijkt dat veel rijksambtenaren wel eens morele vragen en/of twijfels hebben over hetgeen ze in hun werk tegenkomen. Weinig ambtenaren maken hun vragen echter kenbaar aan hun leidinggevende en wanneer dit wel gebeurt, dan doet de leidinggevende daar vaak weinig of zelfs niets mee. Het onderzoek clustert de morele vragen en twijfels in vijf verschillende thema’s, namelijk (1) ondoelmatig beleid, (2) ongewenst beleid, (3) onrechtvaardig beleid, (4) ondeugdelijke informatie en (5) ongewenst gedrag. Het benadrukt het belang van een open cultuur om morele vragen te uiten en dat het in leven houden van een gesprek, als de vraag en/of twijfel eenmaal is uitgesproken, lastig kan zijn voor de ambtenaar.
Het onderzoek benadrukt dat morele vragen en twijfels belangrijk zijn. Het koppelt deze vragen en twijfels aan vijf ethische standaarden waar rijksambtenaren zich aan moeten houden. Dit zijn (1) dienen van de Nederlandse staat en haar burgers, (2) integriteit, (3), objectiviteit, (4) respect voor anderen en (5) transparantie. Deze standaarden zijn voor ambtenaren van groot belang om het maatschappelijk belang zo goed mogelijk te dienen, wat voor hen een belangrijke reden is om voor het Rijk te werken. Dit resulteert idealiter in beter beleid voor de burger. Hoewel dit onderzoek binnen de context van het Rijk heeft plaatsgevonden, gaat veel ervan ook op voor de gemeentelijke context. Ook hier dienen ambtenaren de publieke zaak door zich aan ethische standaarden te houden. En ook hier hebben ambtenaren morele vragen en twijfels die ze ergens kwijt moeten kunnen om zo bij te dragen aan het formuleren én implementeren van beter beleid voor een beter Nederland.
Ambtelijke helden gezocht, Zeger van der Wal (2023)
De bijzonder hoogleraar Zeger van der Wal (Ien Dales Leerstoel) publiceerde in 2023 een essay genaamd Ambtelijke helden gezocht. Hierin stelt hij dat er behoefte is aan ‘ambtelijke helden’. Volgens Van der Wal moeten zij deskundig en kritisch advies geven aan de ambtelijke en politieke top om zo - in een inclusieve omgeving - de kwaliteit van de democratie te verhogen. Dit moet het publieke belang ten goede komen en voorkomen dat problemen niet of te laat op tafel komen. Ambtenaren mogen volgens Van der Wal dus best de beschikbare ruimte eisen om kritisch advies te geven. Sterker nog, zij hebben de verantwoordelijkheid om op die manier bij te dragen aan de samenleving. Ook onderscheidt Van der Wal zeven typen leiderschap om de uitdagingen van vandaag en morgen het hoofd te kunnen bieden. Dit zijn (1) ethisch, (2) grenzeloos, (3) inclusief, (4) communicatief, (5) digitaal, (6) duurzaam en (7) vooruitziend leiderschap. Dit onderzoek benadrukt daarom ook de samenhang tussen ambtelijk vakmanschap en leiderschap.
Moreel Leiderschap, Alex Brenninkmeijer (2019)
Moreel Leiderschap (2019) is een onderzoek van voormalig nationaal ombudsman Alex Brenninkmeijer en gaat uitvoerig in op de vraag hoe ‘moreel leiderschap’ werkt. Aan de hand van verschillende praktijkvoorbeelden laat hij zien dat deze vorm van leiderschap het tegenovergestelde is van macht. Sterker nog, dit leiderschap is belangrijk om machtsmisbruik in de publieke sector te voorkomen. Brenninkmeijer gaat in op het belang van waarden als gematigdheid, oprechtheid en eerlijkheid en onderzoekt in zijn boek hoe deze vorm van leiderschap werkt in de democratie, media, rechtspraak en het openbaar bestuur. Dit morele leiderschap is niet iets dat alleen politici moeten belichamen, maar een eigenschap die iedere ambtenaar zou moeten hebben. Het is volgens Brenninkmeijer belangrijk om langzaam te denken en daarom niet overhaast een beslissing te nemen, maar juist na te denken waarom we iets doen.
De nadruk op waarden waar mensen (ethos) voor staan, bieden verschillende aanknopingspunten voor ambtenaren. Omdat juist ambtenaren de unieke positie hebben om te werken aan een beter Nederland, moeten zij moreel leiderschap tentoonstellen. Juist in de complexe bestuurlijk-politieke omgeving waarin zij werken, is handelen naar de waarden van gematigdheid, oprechtheid en eerlijkheid van groot belang. Het is goed om te kijken naar de leidinggevende in de politieke of ambtelijke top, maar des te belangrijker om te kijken wat moreel leiderschap voor jou als ambtenaar betekent.
Ambtelijke Ruimte, NSOB (2022)
De Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB) publiceerde in 2022 het onderzoek Ambtelijke Ruimte. Dit onderzoek gaat in op de vraag hoe ambtenaren omgaan met de genomen of geboden ruimte in- en tussen de rolopvatting, ambitie, uitvoering en strategie van de overheid. Het stelt dat kaders, wetten en beleidsstukken nooit volledig bepalen wat het goede is om te doen. Ambtenaren hebben daarom voldoende ambtelijke ruimte nodig om uit te vinden wat dan wel het goede is en welke alternatieven en keerzijden er zijn. Ambtenaren moeten daarom niet blind de politieke ambities volgen, maar ook hun ambtelijk vakmanschap ten volle benutten om de uitdagingen van de overheid het hoofd te bieden.
Zo kunnen ze bijvoorbeeld de ambities temperen (door input over de haalbaarheid van beleid te uiten) of versterken (als ambtenaren vanuit hun expertise menen dat de politiek niet snel genoeg handelt). Ook het bekritiseren van politieke plannen, het stellen van voorwaarden bij ambities en het creëren van oplossingen waar politiek weinig aandacht voor is, zijn manieren waarop ambtenaren de ruimte kunnen benutten. Het is wel belangrijk dat leidinggevenden ambtenaren de ruimte geven om hun vak uit te oefenen. Ook de politiek moet ambtenaren hiervoor de ruimte bieden. Ambtenaren moeten niet alleen ruimte nemen. De institutionele omgeving is ook van groot belang.
Ruimte voor Tegenspraak, Centre of Expertise (2023)
Het onderzoek Ruimte voor Tegenspraak (2023) van het Centre of Expertise gaat uitvoerig in op de vraag hoe ambtenaren meer ruimte kunnen krijgen om hun tegengeluid te uiten. In dit onderzoek komen verschillende praktijkverhalen aan bod waarin zowel goede praktijken als (ervaren) knelpunten worden besproken die rijksambtenaren ervaren. Het concludeert dat de structuur van een organisatie belangrijk is om tegenspraak mogelijk te maken, maar dat een slechte organisatiecultuur tegenspraak tegelijkertijd kan ontmoedigen. Ook wordt het belang van leidinggevenden aangestipt: zij hebben een belangrijke rol om tegenspraak mogelijk te maken. Omdat zij binnen een afdeling of organisatie een sleutelpositie hebben, kunnen leidinggevenden een ontmoedigingscultuur in stand houden. Dit doen zij bijvoorbeeld door loyaliteit te verlangen richting collega’s, de bestuurlijke top of de opgave. Deze cultuur bevordert geen tegenspraak.
Het onderzoek doet daarom allerlei aanbevelingen voor bestuurders, leidinggevenden, betrokken ambtenaren en collega’s van deze ambtenaren. Zo zouden leidinggevenden (hun eigen) fouten bespreekbaar kunnen maken, het contact tussen organisatielagen moeten verbeteren en transparant en benaderbaar moeten zijn in hun handelen. Bestuurders zouden het goede voorbeeld moeten geven en het onderwerp bespreekbaar moeten maken. Ook werknemers zelf hebben een belangrijke rol. Betrokken ambtenaren kunnen meer aandacht vragen voor loyale tegenspraak en ook het goede voorbeeld laten zien om andere collega’s te inspireren. Collega’s die minder met tegenspraak van doen hebben, zouden meer kennis kunnen vergaren over het thema en de dialoog moeten voeren. Het onderzoek doet daarom aanbevelingen voor zowel de bestuurlijke top als voor ambtenaren.
Dialoog en Ethiek (Rijk)
Veel van deze onderzoeken zijn gedaan binnen – en in opdracht van – de Rijksoverheid. Binnen het Rijk zijn namelijk veel voorbeelden van situaties waarin tegenspraak niet voldoende kon worden geuit en/of waarin het ontbrak aan goed leiderschap. Dit bleek bijvoorbeeld uit de toeslagenaffaire. Hieruit bleek dat kritische geluiden vaak niet de weg naar de ambtelijke en/of politieke top vonden of - als dat wel gebeurde - er niet altijd of te weinig naar werd gehandeld.
Daarom is het Rijk in 2021 gestart met het programma ‘Dialoog en Ethiek’ “om te werken aan een open een veilige gesprekscultuur waarin ethische reflectie en dialoog vaste praktijk zijn.” Dit doet ‘Dialoog & Ethiek’ binnen het rijksbrede programma Grenzeloos Samenwerken. Dat heeft allerlei waardevolle producten opgeleverd. Zo schreef programmadirecteur Erik Pool het praktijkboek Macht en Moed en nam hij deel aan diverse podcasts over dit thema. Ook vind je op de website gespreksstarters over tegenspraak en werkvormen om je ambtelijk vakmanschap te versterken.
Omdat het Rijk gecentraliseerd is, is het volgen van één benadering erg logisch. Gemeenten zitten daarentegen over het hele land verspreid, hebben verschillende grootten en kennen verschillende vraagstukken en culturen. De ene gemeente is daarom de andere niet. Als gevolg past een colour locale aanpak beter bij gemeenten. Echter, veel van de producten die het Rijk in deze context aanbiedt gaan ook op in een decentrale context. Deze producten hebben ons dus veel te bieden op dit thema. Zie voor meer informatie: Dialoog en Ethiek | Grenzeloos Samenwerken.
Zaak van iedereen
Zoals je hierboven kunt lezen, is er al veel onderzoek gedaan naar het onderwerp professionele tegenspraak en leiderschap. Het is namelijk een thema dat elke gemeenteambtenaar, ongeacht functie en plek in de organisatie, aangaat. Werken in een gemeentelijke organisatie betekent werken aan een beter Nederland. Dat doen alle medewerkers van de gemeente, of je nu in de groenvoorziening, bij de helpdesk of op de beleidsafdeling werkt, als ambtenaar of als bestuurder. Dit vraagt van iedereen om zijn of haar ambtelijk vakmanschap ten volle uit te dragen, maar ook dat leidinggevenden een veilige werkomgeving creëren waarin dit vakmanschap kan groeien. Het lezen van bovenstaande onderzoeken is daarbij een goed begin.
