De samenleving verandert en de rol van gemeenten transformeert. Nieuwe taken en andere manieren van samenwerken zorgen voor nieuwe functies. In opdracht van A&O fonds Gemeenten deden prof. dr. Thijs Homan en drs. Mario Kieft van de Open Universiteit Nederland onderzoek naar hoe verandertrajecten bij gemeenten in de praktijk verlopen.
Kansen en uitdagingen van nieuwe technische mogelijkheden leiden tot tal van verandertrajecten binnen gemeentelijke organisaties. Gemiddeld meer dan 15 trajecten tegelijkertijd. Hoe gaan gemeenten daar mee om?
Het boek liever in print? Een gedrukt exemplaar is, zolang de voorraad strekt, gratis aan te vragen via secretariaat@aeno.nl. Werk je niet voor een gemeentelijke organisatie, dan sturen we het je toe voor 25 euro inclusief verzendkosten.
Tabs
Tijdens het onderzoek zijn negen fenomenen naar voren gekomen die worden toegelicht in zogenaamde 'tabs'. Deze tabs, die niet in het boek staan, kun je hier downloaden. Van sommige fenomenen is bij de tab ook een mini-college te volgen.
Tab 1. Wat is organisatieverandering en organisatieontwikkeling?
In gemeenten gaan allerlei termen rond met het woordje verander er in. Denk bijvoorbeeld aan verandertrajecten, veranderopgaven en organisatieverandering. Hoe worden al deze termen gedefinieerd?
Tab 2. Ragfijn
Deze tab gaat over formele verandertrajecten die in gemeenten uitgevoerd worden. Bijvoorbeeld naar aanleiding van de Omgevingswet, de transitie van de drie D’s en beoogde veranderingen van de organisatiestructuur van de gemeente. Formeel betekent in deze context dat deze trajecten beginnen met een formeel besluitvormingsproces, waarbij budget, tijd en mankracht wordt vrijgemaakt.
Tab 3. Bewust of onbewust?
In hoofdstuk 5 van het boek lees je hoe het trio praten, doen en beslissen het mogelijk maakt dat gemeenten kunnen inspelen op de grote hoeveelheid vaak inconsistente externe verwachtingen, zonder dat dit de interne processen van de gemeentelijke organisatie al te veel verstoort.
Tab 4. Veranderfonteintjes
Hoofdstuk 4 van het boek beschrijft hoe formele verandertrajecten vooral belangrijk zijn voor externe legitimering. Richting stakeholders wordt de indruk gewekt dat zaken veranderen, zonder dat er binnen de organisatie veel echt anders wordt. Toch zijn gemeenten de afgelopen 15 jaar fors veranderd. Dit komt door organisch veranderen. Dat zijn veranderingen die door mensen uit eigen initiatief ingang zijn gezet, vaak opererend onder de radar. De onderzoekers noemen deze mensen veranderfonteintjes.
Tab 5. Taalgenootschappen met privéaanlegsteigers
Met de termen taalgenootschappen met privéaanlegsteigers in het boek wordt bedoeld dat medewerkers graag praten met mensen van hetzelfde soort in dezelfde soort positie, zonder anderen daarbij. Daarmee kunnen ze onzekerheden delen en toetsen. Voor elke positie bestaat wel een gremium. Deze samenwerkingsverbanden zijn functioneel ingedeeld. Elk raadslid, griffier of secretaris kan zich bij een gremium aansluiten.
Tab 6. Ontkoppelparadijzen
Een van de kernpunten uit het DVG onderzoek is: hoe behouden gemeenten hun noodzakelijke legitimiteit, terwijl ze niet doen wat iedereen van ze verwacht en eist? Dat blijken ze te doen door te ontkoppelen en te bufferen. In deze tab lees je hoe dat werkt.
Tab 7. Kreetsurfing
In gemeenten lijken allerlei kreten lijken rond te zweven die op de een of andere manier van invloed zijn op de gemeentelijke verandering en ontwikkeling, zoals: de opgave centraal, gemeente 2.0, ja tenzij en nee mits, disruptief, digitale gemeente, ambtelijk vakmanschap, inwoner gedreven verandering, niet veranderen maar doorontwikkelen, verplatting, terug naar de bedoeling, van binnen naar buiten, mogelijk maken. In de publicatie van deze tab is meer te vinden over waarom mensen in gemeenten kreten gebruiken, de literatuur over kreten en de functies van kreten.
Tab 8. Managementtaal als plakbandtaal
Binnen gemeenten bestaan twee hele verschillende taalwerelden naast elkaar: managementtaal en professionele taal. Managementtaal lijkt in eerste instantie te overheersen en dat heeft een functie.
Tab 9. Medewerkers, managers en adviseurs
In het boek en in deze tekst zijn veel nieuwe begrippen langsgekomen zoals: veranderfonteintjes, kreetsurfen, taalgenootschappen met privéaanlegsteigers, ontkoppelparadijzen, plakbandtaal en verandertrajectcompetitie. Allemaal termen die zijn bedoeld om woorden te geven aan de verschijnselen die tijdens het DVG-onderzoek naar voren zijn gekomen. In deze tab gaan we terug naar de mens in de gemeente: de medewerkers, de managers en de organisatieadviseurs.
Eind 2017 startte A&O fonds Gemeenten in samenwerking met Prof. Dr. Thijs Homan met het leer- en onderzoeksprogramma De veranderende gemeente. De inzichten van het traject zijn begin 2019 gepubliceerd. Het project werd in 2019 afgesloten met een serie van drie Thinkshops.
De vraag
A&O fonds ondersteunt gemeenten en hun medewerkers op het gebied van professionaliteit en vakmanschap, zodat zij het verschil kunnen maken in de samenleving. We zien dat gemeenten worden geconfronteerd met een groot aantal in- en externe ontwikkelingen. Denk aan de WMO, financiële herprioritering, verschuivende verwachtingen van burgers, de Omgevingswet en digitalisering.
Verandertrajecten
Om hiermee om te gaan, vinden er in gemeenten tal van organisatie-verandertrajecten plaats. Sommige heel top-down, andere juist participatief en bottom-up. Maar zijn deze trajecten nu allemaal wel zo effectief? En als het er zo veel zijn, is dat dan niet teveel van het goede?
Ambtenaren, managers, wethouders, belangengroepen en ‘gremia’ in en om gemeenten: allen hebben ze verschillende belangen bij verandertrajecten. Hoe gaat het belangenspel rondom deze veranderingen? En wat kan worden geleerd van het verloop van veranderprocessen in gemeenten?
Deze vragen vormden basis van het leer- en onderzoekstraject De veranderende gemeente. Een traject om, in inspirerende dialoog met mensen die binnen gemeenten bezig zijn met verandering, nieuwe inzichten te ontwikkelen en meer begrip te krijgen van de dieper liggende dynamiek van veranderprocessen binnen gemeenten. Tevens onderzochten we of er bepaalde gemeenschappelijke tendensen te onderkennen zijn in de manieren waarop Nederlandse gemeenten zich ontwikkelen.
De aanpak
Ruim een jaar lang deed Thijs Homan onderzoek, waarbij hij zijn bevindingen presenteerde en spiegelde tijdens bijeenkomsten en interviews. Het traject bestond uit diverse leerbijeenkomsten (Deining-, Reflectie en Binnenkantsessies) en onderzoeksactiviteiten (literatuurstudie, interviews, casestudies en survey).
Tussentijds publiceerden we resultaten via het digitaal platform van A&O fonds Gemeenten en via leerbijeenkomsten. Deelnemers reflecteerden op hun eigen praktijk en gingen in discussie met collega’s en experts. In totaal droegen meer dan 600 gemeenteambtenaren en bestuurders van een kleine 40 gemeenten bij.
Het resultaat
De inzichten van het traject hebben geleid tot de publicatie De veranderende gemeente, dat bestaat uit een boek, wetenschappelijke verantwoording, literatuurbespreking en verschillende verdiepende artikelen. De eerste drie zijn gepubliceerd op 18 maart 2019. De negen artikelen verschenen wekelijks tussen 25 maart en eind mei online.
Het vervolg
Een grondige reflectie op hoe er nu met verandertrajecten wordt omgegaan, opent allerlei nieuwe zichtlijnen en triggert ideeën voor de praktijk. We hopen met de publicatie De veranderende gemeente hieraan bij te dragen.
Meer weten en reageren
Heb je vragen, wil je meer informatie over het traject of reageren op de opbrengsten en inzichten van DVG? Neem dan contact op met Renz Davits, programmamanager, renz.davits@aeno.nl .
Aanvullende hoofdstukken
Bij het boek De Veranderende Gemeente horen nog twee aanvullende hoofdstukken die alleen online beschikbaar zijn: de literatuurbespreking (hoofdstuk 14) en wetenschappelijke verantwoording (hoofdstuk 15). Deze kun je op deze pagina downloaden.
Hoofdstuk 14. Literatuurbespreking institutionaliseringstheorie
Deze literatuurbespreking begint met enkele algemene theoretische uitgangspunten van het institutionaliseringsperspectief. Daarna zoomt Thijs Homan in op organisaties en wat er in de institutionaliseringsbenadering over organisaties wordt gezegd.
Een generiek kenmerk van de institutionaliseringstheorie is dat het accent vooral ligt op ontwikkeling en stabilisatie van instituties. In het onderzoek in deze traditie worden dan ook vooral processen en dynamieken bestudeerd die eraan bijdragen dat instituties beklijven en duurzaam worden. De thematiek van het veranderen van eenmaal bestaande instituties is een wat minder belicht onderwerp in de institutionaliseringstheorie.
Juist deze veranderthematiek is echter relevant voor het DVG-onderzoek, want dit onderzoek gaat immers over hoe verandering in en van gemeenten in zijn werk gaat. In het tweede deel van deze literatuurbespreking wordt daarom aandacht besteed aan enkele onderzoeken en publicaties die expliciet ingaan op deze veranderkant van instituties. "Het zijn juist deze publicaties geweest die – voortbouwend op het algemene gedachtegoed van het institutionaliseringsperspectief – buitengewoon informatief zijn gebleken voor het begrijpen van gemeentelijke verandering, "aldus Thijs Homan.
Hoofdstuk 15. Wetenschappelijke verantwoording
Deze wetenschappelijke verantwoording geeft aan hoe het DVG-onderzoek is opgezet. Ook beschrijft Thijs Homan de argumenten voor de keuzes die bij de onderzoeksopzet gemaakt zijn.
Het hoofdstuk start met een algemene typering van de onderzoekaanpak: hoe is de data voor dit onderzoek verzameld? Het type aanpak van het DVG-onderzoek heeft drie centrale kenmerken. Het eerste gedeelte van deze verantwoording (paragraaf 1 tot en met 4) is gestructureerd aan de hand van deze drie kenmerken.
Thijs Homan loopt deze drie kenmerken langs en gaat daarbij in op de wijze waarop hij ze concreet vorm heeft gegeven. Ook licht hij de wetenschappelijke uitgangspunten van deze onderzoekaanpak toe. En daar waar dat aan de orde is, geeft hij ook aan op welke wijze hij de data geanalyseerd heeft die met die betreffende onderzoekmethode is verzameld.
Nadat deze drie kenmerken van de onderzoekaanpak voor de dataverzameling zijn besproken en onderbouwd, gaat hij in paragraaf 5 in algemenere zin in op de data-analyse: wat wordt daaronder verstaan en hoe is er tot eindconclusies gekomen? Daarna volgen twee paragrafen die reflecteren op de status van deze eindconclusies: wat voor soort conclusies worden hier eigenlijk getrokken (paragraaf 6) en welke beperkingen kent deze onderzoekaanpak (paragraaf 7)? Tot slot volgen nog suggesties voor vervolgonderzoek.
De onderzoekers
Prof. dr. Thijs Homan en drs. Mario Kieft van de Open Universiteit begeleidden het leer- en onderzoekstraject De Veranderende Gemeente.
Thijs Homan is hoogleraar Implementation & Change Management bij de Open Universiteit en organisatieadviseur met een grote praktijkervaring in gemeentelijke organisaties. Hij is o.a. auteur van de boeken: In control? Organisatiedynamica, Het Etcetera principe en Teamleren. Zie ook: http://thijs-homan.nl/over-thijs-homan/ .
Mario Kieft is universitair hoofddocent organisatie-ontwikkeling en verandering bij de Open Universiteit en zelfstandig adviseur. Zie verder: linkedin.com/in/mariokieft.
Aan het leer- en onderzoekstraject namen meer dan 600 mensen deel die zich bezighouden met verandering bij gemeenten in de rol van manager, medewerker, bestuurder of adviseur.
