Waar ligt de loyaliteit van overheidsmedewerkers? Dat is één van de vragen die IPSOS I&O in hun onderzoeksrapport Ambtelijk vakmanschap, tegenspraak en activisme uitzoekt. Dit rapport - uitgevoerd in opdracht van Binnenlands Bestuur – heeft twee thema’s: (1) ambtelijk vakmanschap en (2) ‘het effect dat het aantreden van het kabinet Schoof kan hebben op de houding en het gedrag van ambtenaren’. Het onderzoek baseert zich op een vragenlijst in het I&O Research Panel en richt zich vooral op gemeente- en Rijksambtenaren.
Professionele Tegenspraak zorgt ervoor dat de politieke ambitie van een gemeentelijk bestuur blijft aansluiten op de samenleving. Om deze reden is er in de CAO gemeenten (2024-2025) een paragraaf aan dit onderwerp gewijd. We verzamelen alles rondom dit onderwerp voor gemeenten. Via de link hieronder blijf je op de hoogte.
Ambtelijk vakmanschap
Het onderzoek beantwoordt vier vragen over ambtelijk vakmanschap, namelijk:
- Waar ligt de loyaliteit van overheidsmedewerkers?
- Hoe loyaal, kritisch of activistisch zijn ambtenaren?
- Hoe stelt de ambtenaar zich op?
- Hoe kritisch of activistisch mag een ambtenaar zijn?
58% van gemeenteambtenaren voelt zich verantwoordelijk om de bestuurder te dienen. 94% van alle gemeenteambtenaren voelt zich verantwoordelijk om het algemeen belang en de burger te dienen. Dit komt waarschijnlijk omdat gemeenten de meest lokale overheid zijn. Als gevolg hiervan staan veel gemeenteambtenaren in direct contact met de burger.
Tegenspraak is onmisbaar
Ook blijkt dat 81% van de gemeenteambtenaren vindt dat ‘tegenspraak leveren’ een ‘onmisbaar onderdeel van ambtelijk vakmanschap’ is. Hier bestaan wel verschillen naar taak en functie. Zo scoren beleids-en adviesfunctionarissen hoger dan gemiddeld hierop, net als leidinggevenden en bestuurders, die zelf ook tegenspraak moeten kunnen geven. Tegelijkertijd vindt deze laatste groep – met name bestuurders – ook dat een ambtenaar moet uitvoeren wat de politiek beslist.
Gemeenteambtenaren omschrijven zich (net als andere overheidsmedewerkers) als loyaal en kritisch en veel minder als activistisch. Zo is er onder hen bijvoorbeeld veel meer steun voor het leveren van tegenspraak dan voor het openlijk protesteren tegen overheidsbeleid. Daarnaast wordt het bijvoorbeeld wel acceptabel gevonden om binnenskamers kritiek te uiten op besluiten van de overheidsorganisatie waar de ambtenaar werkt. Daarentegen is er weinig enthousiasme voor demonstreren als besluiten niet overeenkomen met individuele meningen van ambtenaren.
Dit onderzoek is een vervolg op een onderzoek van IPSOS I&O Research uit 2023. Ook dit onderzoek keek naar morele vragen onder ambtenaren uit verschillende overheidslagen. Bij gemeenten heeft 13% vaak of regelmatig morele vragen, terwijl 54% dat zelden of nooit heeft. 29% van de gemeenteambtenaren voelt altijd de vrijheid om deze vragen op hun werk ter sprake te brengen terwijl 18% dat meestal niet tot nooit voelt.
Professionele tegenspraak
Het onderzoek laat zien dat professionele tegenspraak één onderdeel is van ambtelijk vakmanschap. Dit wordt bevestigd in onderzoek onder Rijksambtenaren “Veeleisende omgeving, veelzijdige ambtenaar? van de Universiteit Leiden, waar “loyale tegenspraak” een belangrijke competentie van ambtelijk vakmanschap wordt genoemd. Ook hier blijkt dat ambtenaren al naar gelang hun taak en functie verschillende ervaringen hebben met morele dilemma’s.
In alle domeinen wordt nagenoeg evenveel ruimte ervaren om loyale tegenspraak te geven, al denken leidinggevenden hier positiever over dan niet-leidinggevenden. Ook hebben leidinggevenden in grotere mate de indruk dat tegenspraak de top van de organisatie bereikt.
Meer lezen? Lees dan de onderzoeken van IPSOS & de Universiteit Leiden.
